Osmansko nasleđe Užica nije nestalo sa odlaskom muslimana iz grada, ali je vremenom bivalo sve manje vidljivo, ili se pretvaralo u nešto što je domaće srpsko stanovništo doživljavalo kao „svoje“. Na kraju, ne postoji „naše“ i „tuđe“ nasleđe. Ono pripada prostoru, a „mi“ i „oni“ imamo samo drugačiji raspored boravka.
U Malom Carigradu
Osmansko nasleđe u zbirkama Narodnog muzeja Užice
Katarina Dogandžić-Mićunović, Nemanja Obradović
Narodni muzej Užice
Predstavu o osmanskoj prošlosti Užica u svesti njegovih današnjih građana uglavnom čini zbir legendi i folklornih interpretacija zbivanja od druge polovine XV veka do iseljavanja muslimana iz grada 1862. U takvoj predstavi je istorija pomenutog perioda sačinjena od stalnih borbi između „Turaka“ i Srba. Nasuprot tome, tokom osmanske vladavine zabeležen je najduži mirnodopski period u istoriji grada, u kojem se u Užicu razvijala osmanska kultura, koja je iznedrila značajne književnike i pesnike, monumentalna arhitektonska znanja, kao i specifične oblike svakodnevice. Naša namera bila je da ovim projektom malo poznato osmansko nasleđe Užica istražimo i publici predstavimo izložbom. Materijalnih ostataka osmanske kulture u Užicu nema mnogo. Sve turske kuće, uz nekoliko izuzetaka, kao i monumentalna zdanja Osmanlija podignuta u Užicu, uništene su. U Narodnom muzeju Užice je predmeta koji su pripadali užičkim muslimanima srazmeno malo, jer je njihov odlazak 1862. sproveden planski, te su uspeli da presele veći deo svojih pokućstava. Stoga su mnogi izloženi muzejski predmeti potekli iz Nove Varoši, Prijepolja, Priboja i drugih mesta Zlatiborskog okruga. Kako su muslimanski žitelji tih mesta pripadali istom ogranku osmanske kulture kao i užički, smatrali smo da ta činjenica neće značajnije uticati na koncepciju izložbe. Izložba je bila postavljena u Galeriji Jokanovića kuće u Užicu (tipičan primer balkansko-orijentalne arhitekture), čiji je enterijer činio odgovarajući ambijent za eksponate ove izložbe. Od 7. oktobra do 18. novembra 2022. izložbu je posetilo nekoliko hiljada posetilaca, uz kustosko vođenje dva puta nedeljno. Nadamo se da je uvid u sačuvanu materijalnu baštinu, uz iznet kratak istorijat Osmanlija u Užicu, podstakao publiku da potraži i pronađe i tragove nematerijalne osmanske kulture u svojim svakodnevnim životima, kao i u tradiciji zajednice kojoj danas pripada.
Osmanska prošlost Užica je, u okviru delatnosti Narodnog muzeja Užice, pretežno bila razmatrana u kontekstu austro-turskih ratova i borbe za državni suverenitet Srbije u XIX veku. O svakodnevnom životu nekadašnjih užičkih muslimana i njihovoj kulturi tek je sporadično bilo reči. Stoga smo ovim projektom pokušali da objedinimo, u meri u kojoj su nam raspoloživi eksponati i prikupljena građa omogućavali, različite oblike ispoljavanja osmanske kulturne tradicije na području Užica i šire okoline. Terenska istraživanja obuhvatila su, osim grada Užica i okolnih mesta, i severnu Crnu Goru, kako bi se došlo do podataka o jednom od najznamenitijih Užičana osmanskog doba – Šejhu Muhamedu Užičaninu. Podatke o Užičanima muslimanima iseljenim u XIX veku potražili smo od njihovih potomaka i u arhivima sa teritorije Bosne i Hecegovine. Podaci prikupljeni tokom ovih istraživanja svakako bi mogli doprineti uspešnosti budućih projekata. Produbljivanje obima našeg istraživanja zahtevalo bi dodatna specifična znanja, pre svega iz oblasti orijentalistike, te svoj rad na ovom projektu sagledavamo pre svega kao podsticaj za druge istraživače. Na izložbi kojom je projekat predstavljen publici prvi put su izložene rukopisne i stare štampane knjige na arapskom i osmanskom turskom jeziku iz Zbirke stare i retke knjige Biblioteke Narodnog muzeja Užice. Dr Marijana Mišević je deo tekstova iz tih knjiga prevela i napisala je za katalog tekstove o njima; takođe, napravila je sumarni popis te, nekatalogizovane zbirke osmanskih knjiga i rukopisa od preko osamedeset naslova. Stoga se katalogizacija te zbirke, koja bi bila od koristi za širu naučnu zajednicu, postavila kao jedan od prioriteta rada Muzeja. Publika je na izložbi prvi put mogla da vidi i fragmente tariha sa kamenog turskog mosta iz XVII veka, kao i nišane sa turskih grobalja u Užicu, a koji od osnivanja Muzeja (1948) nisu iznošeni iz depoa.
Šta vas je inspirisalo da razvijete ovakav projekat?
Najpre, veliki broj neutemeljenih tvrdnji koje smo, vodeći posetioce kroz muzejske postavke, od njih čuli. Naime, osmanska prošlost Užica se kod lokalnih stanovnika pretežno doživljava kao niz neprestanih sukoba između turskih „zulumćara“ i hrišćanskog stanovništva, dok se nekadašnje prisustvo Osmanlija na ovom tlu doživljava isključivo kao zlosrećno, mračno doba između fantastične predstave o srpskom srednjovekovlju i uspostavljanja Kneževine Srbije u XIX veku. Nasuprot takvim predrasudama stoji činjenica da su se tokom dugog razdoblja mira u XVI i XVII veku u Užicu, uz osmansku kulturu svakodnevice, razvili i oblici visoke osmanske kulture, a da je nasleđe Osmanlija deo kulturne tradicije i današnjih stanovnika grada, iako o njegovom poreklu imaju zamagljene predstave.
Podstrek za ovaj projekat bilo je i obilje predmeta osmanske provenijencije u zbirkama Narodnog muzeja Užice koji su retko kada, ili nikada, napuštali depoe, i pored kulturno-istorijskog značaja koji nose.
Koji deo projektnih aktivnosti vam je bio najzanimljiviji?
Tokom istraživanja u okviru projekta, a koja su obuhvatila i odlazak na teren u jugozapadnoj Srbiji i na severu Crne Gore, u direktnim susretima sa predstavnicima islamske zajednice i muslimanskim stanovništvom pomenutih regija se naše poimanje osmanske kulture, do tada zasnovano gotovo isključivo na literaturi, izmenilo i obogatilo. Posebno je bio zanimljiv susret sa nosiocima predanja o Šejhu Muhamedu Užičaninu u rožajskom kraju, u kojem je pomenuti derviš i danas jednako poštovan kao što je nekada bio u Užicu. Naime, taj šejh, doživljavan kao zaštitnik i muslimanske i hrišćanske raje sredinom XVII veka u Užicu, danas je u užičkom kraju gotovo zaboravljen, dok na mestu njegovog pogubljenja u rožajskom selu Balotić muslimani i danas pale sveće, što je za nas bio prvi direktan susret sa kriptohrišćanstvom.
Kako vam se čini konkurencija za ovogodišnju ICOM Srbija Nagradu u kategoriji Projekat godine?
Svi prezentovani projekti, po našem mišljenju, sadrže elemente koji zaslužuju priznanje.
U većoj ili manjoj meri, odlikuju ih kompleksan pristup, interdisciplinarnost i težnja da se određene zamisli razviju u okviru šire posmatranih kulturoloških fenomena.
Kod značajnog broja projekata fokus je na društvenoj angažovanosti, a u okviru toga i na pitanjima vezanim za društveno osetljive grupe.
Interaktivnim pristupom autori određenih projekta teže da uključe što veći broj kategorija posetilaca u delovanje radionica.
Tehnička strana prezentacije projekata varira od jednog do drugog slučaja, kao i dizajn kataloga i drugog štampanog materijala.
Intervju: Srna Rančić
Projekat je započeo istraživanjem muzejske dokumentacije, uvidom u stanje muzejskih zbirki – Istorijske, Epigrafske, Etnografske, Umetničke, te Zbirke oružja, kao i Zbirke stare i retke knjige muzejske biblioteke – te razmatranjem stanja nekoliko preostalih građevina osmanskog doba u Užicu. Na fotografiji je „Milićevića kuća“, tako nazvana po porodici koja u njoj poslednjih pola veka živi, a koja je, po nekim indicijama, bila zgrada medrese. Tekst panoa u ovom prilogu posvećen je osmanskoj kulturi stanovanja.
Šejh Muhamed Užičanin, predvodnik pobune muslimanske i hrišćanske raje protiv nezakonitog ubiranja poreza od stane beogradskog paše sredinom XVII veka, bio je derviš halvetijskog reda i čuveni džamijski propovednik, a u legendama upamćen i kao zaštitinik hrišćana. U selu Balotiću kod Rožaja nalazi se njegovo turbe, na mestu gde ga je potera pećkog paše sustigla i pogubila. Na kamenu na kojem je Šejhu Muhamedu odrubljena glava, lokalni stanovnici, muslimani, i danas pale sveće, što smo fotografisali kao dokaz postojanja kriptohrišćanstva na tom području i danas.
Zbirku knjiga na arapskom i osmanskom turskom jeziku iz Narodnog muzeja Užice čini preko osamdeset knjiga, uglavnom rukopisnih. Najveći broj rukopisa je verske prirode, a za nas su, sa stanovišta upoznavanja svakodnevnog života muslimana na našim prostorima, najzanimljivije bile medžmue. To je posebna kategorija rukopisa, zapravo zbirke u koje su pojedinci sporadično i često bez ikakvog očiglednog reda upisivali izvode iz tekstova koja su čitali, važne događaje iz javnog i privatnog života, poslovice, pesme, priče, šale, recepte, molitve. Tako iz medžmui iz užičkog muzeja saznajemo i kako se spravljao opijum na nekoliko načina, ili kako se odvikavalo od njegove upotrebe.
„(U) Užicu su bile tri dobre kamene ćuprije. Dve su i sad, a treće, koja je bila u Koštici, nema. Nju su batalili Srbi po izlasku Turaka. Ako bog da te bude dugo Srba (u) Užicu, bataliće oni i one dve. Baš ig je bog stvorio za bataljivanje starina“, zapisao je početkom XX veka Miladin Radović, užički pekar i kafedžija u svom „Samoukom rukopisu“. Radovićeva sećanja poslužila su nam ne samo kao dragocen izvor informacija za ovaj projekat, već i kao putokaz u poimanju izgledne sudbine svakog kulturnog nasleđa u našim krajevima.
Izloženi fragmenti Kasapčića mosta, koji je u starim zapisima pominjan kao simbol Užica, su na izložbi privukli posebnu pažnju, verovatno i stoga što najveći deo publike nije znao da su sačuvani. Najveći broj predmeta na izložbi potiče iz podzbirki Etnografske zbirke – nakita, tekstila, posuđa, pokućstva, pribora za pušenje. Za tek mali broj tih predmeta dokumentovano je da potiču iz Užica, svakako stoga što su se užički muslimani 1862. godine iselili, mahom u Bosnu, organizovano i pod patronatom srpskih vlasti i Porte, te su gotovo sve što se na volujskim kolima moglo preneti, poneli sa sobom. Muški prsten na fotografiji je među „užičkim“ predmetima – izrađen je 1327 (1821) godine za Hasana Abdulaha – dok za neke druge komade nakita i delove odeće postoje svedočenja naslednika njihovih nekadašnjih vlasnika da su kupljeni „od bula iz Užica“, što je danas teško pouzdano utvrditi.
Izložbi je prethodio obiman konzervatorsko-restauratorski posao u radionicama Narodnog muzeja Užice, s obzirom da je mnogo predmeta bilo „nežne gradje“, poput perlicama i srmom vezenih košulja, marama sa zlatovezom ili prilično oštećenog nakita. Na panou u prilogu je i bokal od izmirske majolike, verovatno iz XVII veka, svakako najskupoceniji predmet Zbirke posuđa, čija je zaštita zahtevala posebnu pažnju. Na fotografiji je ctrež buhurdanluka (kadionice za mirisne materije) iz dokumentacije Etnografske zbirke, iz koje se vidi da je taj predmet pre šezdeset godina dospeo u Muzej u stanju u kakvom se približno nalazi i danas, te je pre izlaganja bilo potrebno obaviti samo čišćenje njegove površine.
Otvaranje izložbe održano je u okviru proslave Dana Grada Užica, 7. oktobra 2022. godine, što bi bilo lepo shvatiti kao najavu drugačijeg odnosa prema osmanskom nasleđu u Užicu, u kojem je tokom tek nešto više od veka i po zatrto gotovo sve što je bilo „tursko“, pa ma i na štetu srpskog stanovništva, kao u slučaju razgradnje javnih monumentalnih zdanja. Na otvaranju je glumica Narodnog pozorišta Užice, Divna Marić, čitala odlomke iz putopisnih dela iz XIX veka, a u prilogu dostavljamo pano sa odlomcima tih tekstova. Na fotografiji je publika pred delom Vsevoloda Suzdilovskog „Đulića most“ (ulje na platnu, 1940), koje prikazuje tek jedno od nestalih monumentalnih kamenih građevina osmanskog užica.
O izložbi su izveštavali pisani i elektronski mediji, a katalog izložbe dospeo je i do potomaka nekadašnjih Užičana muslimana u Tuzli i okolnim mestima, u Sarajevu i u Višegradu. Kustosko vođenje kroz izložbu dva puta nedeljno uverilo je njene autore da je vredelo baviti se tim poslom, jer su uspeli da uvere publiku da su se "Turci" u Užicu bavili i mnogim lepim stvarima, poput pisanja pesama ili finog kujundžiluka, kao i da nisu sa utvrđenja "bacali decu" u Đetinju, što je lokalna legenda koja objašnjava poreklo imena reke.
https://uzice.rs/u-jokanovica-kuci-otvorena-izlozba-u-malom-carigradu/
Kako su nam u ovom poslu, pored onih sa kojima radimo u užičkom muzeju, pomogle i brojne kolege iz drugih ustanova kulture, zatim predstavnici islamske zajednice te mnogi ljudi dobre volje, u prilogu je uvodni pano izložbe, gde su navedena njihova imena, kao i početak pesme „Oj Užice, Mali Carigrade“. Na fotografiji su ostaci Šejhove džamije, verovatno pre toga crkve Ružice, zajedno zatrpani tragovi svetinja dveju vera, u uništiteljskom građevinskom poduhvatu 1989. godine.
Autorima ovog projekta, istoričarki umetnosti i istoričaru, kustosima Narodnog muzeja Užice, je i pored mnogih nedoumica i bezuspešne potrage za pojedinim podacima, ovaj posao predstavljao veliko zadovoljstvo i trajno ih opredelio da se posvete ne tako davnoj, a već poprilično „zamagljenoj“ prošlosti osmanskog Užica. Zato, za kraj, izložbeni pano o „turskom“ uživanju.