Bilo je seoba i biće ih večno, kao i porođaja, koji će se nastaviti. Ima seoba. Smrti nema!" Miloš Crnjanski, Seobe
Tamo gde seoba završava
od rimske Panonije do današnje Vojvodine
Tijana Stanković Pešterac
MUZEJ VOJVODINE NOVI SAD
Muzej Vojvodine je jedini muzej na svetu koji čuva tri pozlaćena rimska šlema iz 4. veka. Zahvaljujući natpisu sa jednog od šlemova zna se da potiču iz doba kada su se carevi Konstantin Veliki i Licinije borili oko prestola, nakon što su 313. godine doneli Milanski edikt – prvi akt o verskoj toleranciji. Projekat predstavlja interdisciplinarni iskorak u interpretaciji i prezentaciji kulturnog nasleđa, budući da predviđa korišćenje različitih vidova umetnosti – izvođačka, vizuelna, primenjena, performans, posedujući pri tom utemeljenu stručno-naučnu osnovu (muzeologija, arheologija, pedagogija, konzervacija, lingvistika, IKT). Narativ multimedijalne izložbe tretira pet tema: UVODNA TEMA, gde se kroz digitalno stvaralaštvo i multimediju daju informacije o izuzetnom kulturnom nasleđu, provinciji Panoniji, kretanju stanovništva i doseljavanju iz različitih krajeva Carstva; OTKRIĆE, koja ukazuje na mesto i vreme otkrića šlemova gde su korišćene animacije za svaki šlem ponaosob; ARHEOLOŠKI I ISTORIJSKI KONTEKST usmeren je na pospešivanje edukativne funkcije i naučno-istraživačkog duha muzeja kroz animaciju, radionice, predavanja i tribine; tema ŠLEMOVI OD ZLATA bavi se prezentacijom i interpretacijom pozlaćenih šlemova koji su predstavljeni u posebno dizajniranim vitrinama, sa projektovanim natpisima, monodramom „Krv i blato“, te muzikom specijalno komponovanom tako da evocira rimske tonove; tema MIGRACIJE KAO CIVILIZACIJSKI FENOMEN obrađena je kroz filmski esej "Tragovi seoba", koji govori o mestima pronalaska šlemova i svedoči o brojnim tragovima kretanja stanovništva. Ciljevi projekta ogledaju se u savremenoj prezentaciji i interpretaciji kulturnog nasleđa kroz povezivanje stručno-naučnog i umetničkog pristupa; razmeni znanja i iskustava između muzealaca i umetnika; korišćenju umetnosti za razumevanje prošlosti; prilagođavanju interpretacije potrebama savremenog čoveka uz korišćenje IKT; podizanju svesti o značaju kulturnog nasleđa; predstavljanju migracija kao opšteljudskog fenomena u svrhu širenja ideje o toleranciji. Čuvenim rimskim pozlaćenim šlemovima prvi put se pristupilo na ovaj način, što je bio svojevrstan izazov u interpretaciji ovih značajnih predmeta.
Način na koji su tri pozlaćena kasnoantička rimska šlema koje Muzej Vojvodine poseduje prikazana na ovoj izložbi pokazuje kako jedna tema nikada ne može biti do kraja ispričana i kako je muzeološki narativ podložan brojnim uglovima sagledavanja. Autorka mr Tijana Stanković Pešterac podigla je muzeološku interpretaciju za stepen više i promenila ugao posmatranja najznačajnijih artefakata koje čuva Muzej Vojvodine. Uobičajeni naučni arheološki pristup u kojem se narativ svodi na arheološki i istorijski kontekst, obogaćen je interdisciplinarnim sagledavanjem rimskih pozlaćenih šlemova kroz prizmu fenomena seoba kao opšteg civilizacijskog fenomena. Sprega teatra (monodrama "Krvi i blato"), filma (filmski esej "Tragovi seoba"), muzike (Harp Lady), književnosti ("Seobe" Miloša Crnjanskog kao inspiracija i poslednji pasus iz ovog romana kao lajt motiv; čitanje rimske poezije kao prateći program), drugih medija (animacije, aplikacija za mobilne uređaje) i muzejske postavke predstavlja jedan od novijih muzeoloških trendova u muzejskoj interpretaciji. Prošlost oživljena upotrebom raznorodnih i raznovrsnih izražajnih sredstava, posetiocima postaje opipljivija, čulnija i tako brže i efektnije prodire do njih, omogućavajući im sveobuhvatno i duboko razumevanje artefakata koji su predmet postavke. Nakon doživljaja svih sadržaja koje izložba nudi, posetilac izlazi sa dubokim utiskom i svešću o večitoj aktuelnosti seoba i važnosti tolerancije. Izložbom se takođe skreće pažnja na važnost čuvanja kulturnog nasleđa, sprečavanje nelegalnog iskopavanja arheoloških artefakata i trgovine istim, kao i neophodnost negovanja kulturne raznolikosti koja nastaje kao posledica viševekovnog kretanja stanovništva i njegovog mešanja.
Novi Sad je izabran za evropsku prestonicu kulture i tim povodom sve gradske ustanove kulture osmišljavale su svoje programe koji se uklapaju u programske lukove te manifestacije. Prvi programski luk se ticao seoba što je Tijanu Pešterac inspirisalo da predstavi priču o pozlaćenim rimskim šlemovima (tipa Berkasol) na jedan osoben način. Iako su deo stalne postavke, ovo je bio odličan povod da se predstave kroz prizmu seoba i na jedan drugačiji način oslobođen suvoparne faktografije, predugačkih legendi i beživotnosti. Priča o migracijama je bila aktuelna i u vreme Rimskog carstva, što je predstavljalo odličnu osnovu da se taj istorijski period preko šlemova poveže sa sadašnjim trenutkom kada nam se čini da su migracije nikad prisutnije.
Ideja je bila da se ispriča priča (storytelling) i to kroz kratku i efektnu formu. Sama izložba je bila prilično jednostavna (1 dvojezična legenda i izložena samo 3 šlema), a film i monodrama Radoslava Milenkovića (izmaštana priča sa autentičnim detaljima potkrepljenim naukom) su bili osmišljeni na pitak način u kratkoj formi kako bi se što bolje odgovorilo na potrebe savremenog čoveka na jednoj izložbi. Važno je istaći da teatar nije bio prateći sadržaj, već segment izložbe kojim se na jedan drugačiji način oživljava prošlost, a posmatrač uvodi u atmosferu 4. Veka i neretko identifikuje sa akterom drame.
Razmišljalo se i o segmentu održivosti tako da je povodom izložbe specijalno kreirana i aplikacija sa svim sadržajima.
Tretiranje ovakvih tema na interdisciplinarni način predstavlja pun pogodak.
Najzanimljiviji deo projektnih aktivnosti, kako Tijana ističe, bilo je pisanje scenerija i rad na terenu prilikom snimanja filma. Razgovor sa meštanima u selu gde su šlemovi pronađeni, njihove ispovesti, a onda sa emigrantima iz Sirije na granici, sve to obojilo je istraživački rad jednom posebnom emocijom.
Važnost kreativnog rada i promišljanja svakog detalja, ali i rad sa profesionalcima predstavljaju samo neke od zaključaka nakon ovakve izložbe. ,,U interdisciplinarnom pristupu je najvažniji tim.”, govori muzejska saradnica Tijana Pešterac.
Što se tiče ovogodišnje konkurencije za ICOM Srbija nagradu, Tijana smatra da je izuzetno jaka i da su se svi veoma potrudili oko svojih programa. Konkurs nije ni malo lagan (zbog forme popunjavanja), ali rezultat je važan, jer oslikava jednu promenu u muzejima nakon epidemije. Naši muzeji zaista mnogo rade, počinju da uviđaju značaj digitalnog marketinga, a tradicionalni modeli muzealizacije zastarevaju. Osećaju se promene u pristupu koje diktiraju potrebe savremenog čoveka.
Tekst: Sara Maričić
U organizaciji Fondacije Novi Sad 2022 – evropska prestonica kulture, 31. januara je za medije upriličeno otvaranje izložbe „Tamo gde seoba završava – od rimske Panonije do današnje Vojvodine“, povodom otvaranja prvog programskog luka Evropske prestonice kulture – Seobe. Ovom postavkom Muzej Vojvodine na inovativan način predstavio je svoje najvrednije eksponate, rimske pozlaćene šlemove iz 4. veka. Izložbu je otvorio tadašnji gradonačelnik Novog Sada, Miloš Vučević, a potom je otvoriši i izložbu Muzeja grada Novog Sada iste večeri, povezao dve muzejske ustanove, čiji su osnivači grad Novi Sad i Autonomna pokrajina Vojvodina. Na ulici između dve ustanove simbolički je podignut most označen digitalnim prikazima vizuala izložbi. Prvi februar potom kao Dan grada bio je obeležen besplatnim ulazom na postavke Muzeja, što je omogućilo da izložbu već prvog dana poseti više od 1500 ljudi.
https://www.youtube.com/watch?v=7bl-W2HBHFs
https://www.muzejvojvodine.org.rs/lat/otvorena-izlozba-seoba/
Na najlepšem šlemu iz Berkasova stoji „Dizone, nosi ga u zdravlju – delo Avita“. Dizon je ime oficira koji je nosio ovaj šlem, što ukazuje na njegovo ne-rimsko poreklo, što je predstavljalo inspiraciju za monodramu „Krv i blato“ – fikciju o sudbini Dizona, Tračanina, koji je sanjao da se vine iznad sudbine varvarina osuđenog da bude građanin drugog reda i da, svojom veštinom i hrabrošću, zasluži ugled koje donosi pozlaćeni oficirski šlem. Tokom trajanja izložbe predstava je izvedena 22 puta, uvek pred prepunim gledalištem, a s obzirom na veliki broj gledalaca iz inostranstva, za svako izvođenje bio je obezbeđen titl na engleskom jeziku. Scenografski elementi pretvorili su prostor hola Muzeja Vojvodine u autentični scenski prostor kojim je dominirao uvećan prikaz Pojtingerove table, jedne od najstarijih mapa sa putevima iz svih delova Rimskog carstva. Nakon svakog izvođenja posetioci su dobijali stručno vođenje kroz izložbu i mogućnost da pogledaju filmski esej.
Film „Tragovi seoba“ predstavlja esej (sa engleskim titlom) o potrazi za mestom nalaza dva pozlaćena šlema iz Berkasova i jednog iz Hrtkovaca. Tragajući za mestima na kojima su pronađeni ovi šlemovi, putovanje autora filma pretvorilo se u svedočenje o tragovima seoba koje su se dešavale vekovima. Pričajući svojim savremenicima priču o mestima arheoloških otkrića pozlaćenih rimskih šlemova iz 4. veka, jezik filmske umetnosti dopire do dubljeg i obuhvatnijeg značenja pojma seoba i ljudske sudbine na ovim prostorima, od antičkog vremena do naših dana. Film otvara i vodi publiku arheološkinja koja, idući tragovima seoba, posećuje konkretna mesta nalaza kasnoantičkih šlemova iz 4. veka. Film prati njeno putovanje koje počinje i završava se u Muzeju Vojvodine. Početak putovanja inspirisan je romanom Miloša Crnjanskog „Seobe” i izloženim šlemovima.
Za potrebe izložbe komponovana je muzika, koju potpisuje harfistkinja Sofija Sibinović. S obzirom na to da Rimljani nisu preuzeli sistem notacije starih Grka, bilo je neophodno koristiti sve našem vremenu dostupne resurse, uključujući i iskustva kasnijih autora koji su se već bavili ovom temom. „Ma koliko mi želeli da se udubimo u istraživanje zvukova koje rimska kultura i stvaralaštvo može da nam pruži, to nam otežava nedostatak pisanog materijala. Muzičari, istoričari, muzički arheolozi ipak iznova pokušavaju da rekonstruišu ono što je vrlo verovatno bio zvuk koji je obeležio rimsku kulturu, a na osnovu saznanja o tome koje su instrumente koristili, koji su bili njihovi obimi u zvuku, kojih su štimova. Pored latinske poezije i drugih dostupnih umetnosti, sve to pomaže pri pronalaženju autentičnih zvukova.” Komponovane su: DIVINITUS – S božjom voljom, LIRA ET CITARA – Lira i citra, ROMAN SOULS – rimske duše i napravljen muzički spot za prvu.
Sastavni deo izložbe čini aplikacija eIzložba/eExhibition, koja posetiocima omogućava da izložbu „posete“ sa bilo koje lokacije putem svog mobilnog telefona. Aplikacija sadrži kompletan sadržaj izložbe na srpskom i engleskom jeziku i brojne dodatne informacije (strip u proširenoj stvarnosti „Zlatni šlem“, brošuru „Rimski pozlaćeni šlemovi Muzeja Vojvodine“, link ka dokumentarnom filmu „Dolina zlatnih šlemova“, katalog izložbe u pdf. formatu i sl.). Pomoću digitalnih tehnologija ovaj savremeni pristup kombinuje tekstualni deo u kojem su enciklopedijski predočeni podaci i opisi ključnih termina i određenja, kao što su lokacije pronalazaka, opisi sva tri šlema i detalji o njihovom pronalasku i drugi arheološki i istorijski podaci, sve do pojma migracija i linkova koji obezbeđuju gledanje filmskog eseja „Tragovi seoba“ i pozorišne predstave „Krv i blato“, a takođe i slušanje muzike koja je specijalno aranžirana, izvedena i komponovana za potrebe ove izložbe.
Forma dvojezičnog kataloga pokazuje originalnost u dizajnu: polovinu kataloga čini tekst na srpskom jeziku, a da bi se čitao engleski prevod potrebno je okrenuti katalog za 180 stepeni. Autori tekstova su mr Tijana Stanković Pešterac, Radoslav Milenković i Sofija Sibinović. Svojom naučnom obradom, jedinstvenim dizajnom i pristupom čitalačkoj publici, publikacija predstavlja svojevrstan vodič kroz jedan od najznačajnih projekata evropske prestonice kulture. Pošto na izložbi postoji samo jedna kratka uvodna legenda, katalog daje mogućnost da putem teksta i fotografija posetilac sazna više. Teme u katalogu istovetne su segmentima izložbe i obuhvataju narativ o samoj izložbi, otkriću šlemova, arheološkom i istorijskom kontekstu, najlepšem i najraskošnijem šlemu, njegovom potencijalnom vlasniku, izradi, drugim šlemovima istog tipa u svetu i migracijama kao društvenom fenomenu. Poseban deo kataloga čini separat u sredini u kojem je dat scenario monodrame i filmskog eseja. Ima 89 strana, dvojezičan je i izrađen u formatu 17 x 24 cm.
Za potrebe izložbe, a kako bi se izašlo u susret stranim posetiocima Muzeja, odštampano je drugo izdanje publikacije „Rimski pozlaćeni šlemovi Muzeja Vojvodine“ na sedam jezika: srpskom, engleskom, nemačkom, mađarskom, italijanskom, ruskom i kineskom jeziku.
https://muzejvojvodine.org.rs/wp-content/uploads/2021/04/Roman-Gilded-Helmets.pdf
U sklopu izložbe „Tamo gde seoba završava – od rimske Panonije do današnje Vojvodine“ tokom manifestacije „Muzeji za 10“ u atrijumu je održano veče starorimske poezije „Čitanje ljubavi”. Poeziju je izabrao i čitao dramski umetnik Radoslav Milenković. O svom izboru kaže: „Pesme koje ćete čuti na ovoj poetskoj večeri nisu ni poznate ni omiljene širokoj čitalačkoj publici, ali su veličanstveni trag duha i epohe u kojoj su napisane. Večerašnji izbor nije propušteni čas istorije antičke književnosti – srpskog jezika i književnosti. Stvari su mnogo jednostavnije, intimnije – čitam ono što volim i što bih voleo da i publika zavoli… Čitam sa željom da se, zajedno sa publikom, suočim sa Helderlinovim pitanjem: „Čemu još pesnici u oskudnim vremenima“ i da bismo činom čitanja podelili hleb i vino poezije… Velika mi je čast što je jedno ovakvo veče deo ove veličanstvene izložbe i zahvaljujem se i autorki i Muzeju Vojvodine.“
https://www.muzejvojvodine.org.rs/lat/vece-starorimske-poezije/
U Noći Muzeja, a u okviru izložbe „Tamo gde seoba završava – od rimske Panonije do današnje Vojvodine“, harfistkinja Sofija Sibinović izvela je muzičko-scenski performans. Performans je pored ostalog, podrazumevao i izvođenje numera koje je komponovala i adaptirala za potrebe ove izložbe DIVINITUS – S božjom voljom, LIRA ET CITARA – Lira i citra, ROMAN SOULS – Rimske duše.
Završnicu izložbe „Tamo gde seoba završava – od rimske Panonije do današnje Vojvodine“ obeležilo je autorsko veče, u kojem su o projektu sa publikom razgovarali idejni tvorci i autori pojedinih segmenata izložbe. Razgovor sa autorskim timom bio je događaj kojim su sumirani utisci o ovom nesvakidašnjem kreativnom procesu i podeljeni sa publikom. Veče je, pored navedenog, podrazumevalo poslednje izvođenje monodrame, te stručno vođenje kroz izložbu i projekciju filmskog eseja, sa idejom da to bude poslednji dan ove postavke. Ipak, zbog zahteva publike, izložba je produžena do 1. juna 2022, do kada ju je video 16.066 posetilaca i o njoj ostavilo svoje utiske u vidu video snimaka, koji su postavljeni na muzejskom jutjub kanalu.